Bại não là gì? Có điều trị được không? Nguyên nhân và cách phòng ngừa?

Nhắc đến bại não mọi người thường nghĩ ngay đến một chứng bệnh rất nguy hiểm ở trẻ em, ảnh hưởng đến sự phát triển cả về trí tuệ và thể chất. Vậy bại não là gì? Nguyên nhân và cách điều trị? Có phòng ngừa được không?

Bại não là gì?

Bại não hay liệt não (tên khoa học là Cerebral palsy) là thuật ngữ chỉ một nhóm tình trạng bệnh lý về thần kinh do tình trạng tổn thương não bộ không tiến triển theo thời gian, ảnh hưởng đến sự phát triển chức năng vận động, ngôn ngữ hay cảm giác của trẻ.

Biểu hiện bại não nặng hay nhẹ tùy thuộc vào mức độ tổn thương của não. Do một hoặc nhiều phần của bộ não có chức năng điều khiển cử động bị tổn thương nên người bệnh không thể cử động các cơ một cách bình thường. Ngoài ảnh hưởng về chức năng vận động, nhiều đứa trẻ bị bại não còn kèm theo các tình trạng khác như chậm phát triển trí tuệ, động kinh, rối loạn hành vi, những vấn đề về thị giác, thính giác và ngôn ngữ.

Tỷ lệ bại não khoảng 2/1000 trẻ mới sinh, bệnh có tỷ lệ mắc ở trẻ trai cao hơn trẻ gái (1.35/1). Tuy nhiên, những người trưởng thành, người cao tuổi cũng hoàn toàn có khả năng gặp phải. Có khoảng 500.000 trẻ em và người lớn ở mọi lứa tuổi trên toàn quốc mắc bệnh bại não. Bại não để lại hậu quả nặng nề với cả người bệnh và gia đình do di chứng kéo dài.

Nguyên nhân gây bại não

Nguyên nhân trước sinh

Nhiễm trùng trong thai kỳ

Nhiễm trùng trong thai kỳ ở phụ nữ có thai như rubella (sởi Đức), cytomegalovirus và toxoplasmosis, đặc biệt là trong giai đoạn 3 tháng đầu thai kỳ có thể gây tổn thương não của bào thai. Các nhiễm trùng khác như nhiễm trùng ối, nhiễm trùng hệ tiết niệu – sinh dục của người mẹ cũng có thể gây nên sinh non, một nguy cơ khác của bại não.

Thiếu oxy não bào thai

Lượng oxy không đủ cung cấp cho thai nhi sẽ dẫn đến tổn thương não. Đây cũng là nguyên nhân gây bại não thường gặp. Có thể do chức năng của nhau thai bị giảm sút (suy nhau thai) hoặc bị bóc tách khỏi thành tử cung trước khi sinh (nhau bong non) hoặc do chảy máu do sai lệch vị trí (nhau tiền đạo).

Nguyên nhân trong khi sinh

Sinh non, nhẹ cân

Sinh non là trẻ sinh ra trước 37 tuần thai tính từ ngày đầu tiên của kỳ kinh nguyệt cuối cùng trước khi có thai. Những trẻ sinh non đặc biệt trước 32 tuần và nhất là trước 28 tuần thai có nguy cơ bại não rất cao. Lý do là bởi trẻ sinh non có nguy cơ bị xuất huyết não, phù não khiến não bị tổn thương. Hơn nữa, một nghiên cứu cho thấy những trẻ sinh non có cân nặng lúc sinh dưới 1.500 gram có nguy cơ bại não cao gấp 30 lần so với trẻ sinh đủ tháng.

Ngạt trong quá trình chuyển dạ và sinh

Trẻ bị ngạt trong quá trình sinh thường không khóc ngay, toàn thân tím tái hoặc trắng bệch cần phải cấp cứu. Theo nghiên cứu của Hội Sản và Phụ khoa Hoa Kỳ và Viện Hàn lâm Nhi khoa Hoa Kỳ, tỷ lệ trẻ ngạt chiếm 10% trong tổng số các bệnh nhân bại não.

Nguyên nhân sau sinh

Xuất huyết não

Trẻ nhỏ bị thiếu vitamin K dễ dẫn đến xuất huyết não, tổn thương não. Nếu không được điều trị kịp thời sẽ để lại những di chứng nặng nề. Các bệnh lý về máu dẫn đến rối loạn đông máu cũng làm tăng nguy cơ bại não.

Vàng da nhân

Vàng da nhân ở trẻ sơ sinh là do sự tích tụ trong máu một loại sắc tố có tên bilirubin làm cho da có màu vàng. Nguyên nhân là do tốc độ phá hủy hồng cầu cao, chức năng gan ở trẻ sơ sinh chưa hoàn thiện, đặc biệt là với trẻ sinh non. Trong trường hợp nặng, sắc tố này có thể vượt qua hàng rào mạch máu – não và lắng đọng chủ yếu ở các nhân nền của não (do đó có tên là vàng da nhân) và làm tổn thương các cấu trúc này đưa đến bại não.

Hạ đường huyết sau sinh

Lượng đường trong máu quá thấp khiến trẻ bị hôn mê, suy hô hấp. Chính yếu tố này có thể gây ra những tổn thương ở não. Tình trạng này ngày càng được ghi nhận tương đối nhiều.

Bại não mắc phải

Bại não mắc phải là bệnh bại não do tổn thương thần kinh trong hai năm đầu đời do các nguyên nhân như viêm màng não mủ, viêm não, chấn thương sọ não...

Một số nguyên nhân và bất thường khác

Ngoài những nguyên nhân kể trên thì trẻ có bất thường về cấu trúc hệ thần kinh cũng làm tăng nguy cơ bại não:

• Mẹ mắc bệnh tuyến giáp, tiểu đường thai kỳ, tiền sản giật,...
• Yếu tố di truyền
• Tiếp xúc với hóa chất độc hại trong quá trình mang thai, dùng thuốc không hỏi ý kiến bác sĩ,...

Thể bệnh của bại não

Bại não thể co cứng

Bại não thể co cứng (Spastic cerebral palsy) chiếm khoảng 70 – 90%. Các cơ co cứng, vận động khó khăn khiến trẻ khó cầm nắm, bò hoặc đi.

Bại não thể co cứng còn được chia thành:

• Liệt cứng 2 chi dưới: các cơ khép đùi bị co cứng, chân luôn bị kéo vào trong làm cho người bệnh có dáng đi bắt chéo hai chân
• Liệt cứng nửa người: liệt cứng một bên (phải hoặc trái), thông thường chi dưới (chân) sẽ bị ảnh hưởng nặng hơn chi trên (tay) khiến người bệnh đi lại khó khăn
• Liệt cứng tứ chi: đây là tình trạng nghiêm trọng nhất của thể bại não này. Cả bốn chi và thân người bị liệt, các cơ mặt cũng bị ảnh hưởng khiến việc ăn uống khó khăn, miệng mở liên tục.

Bại não thể loạn động

• Bại não thể loạn động còn gọi là bại não thể múa vờn (Dyskinetic cerebral palsy) chiếm 10 - 20%, gây ảnh hưởng đến toàn bộ cơ thể.
• Trẻ có những cử động chậm, xoắn hay có những cử động nhanh của bàn chân, cánh tay, bàn tay hay các cơ ở mặt.
• Trẻ giữ tư thế thăng bằng kém và rất dễ ngã
• Thỉnh thoảng có những cử động không kiểm soát được như cử động chậm và đau hoặc cử động nhanh và giật giật
• Đối với trẻ mắc bại não thể loạn động thường khó có dáng đi hoặc có tư thế ngồi bình thường. Trẻ bại não thể loạn động cũng gặp khó khăn khi bú, nuốt và nói do các cơ điều khiển nét mặt và lưỡi cũng bị ảnh hưởng.

Bại não thể thất điều

• Bại não thể thất điều (Ataxic cerebral palsy) là dạng bại não hiếm xảy ra nhất, chỉ khoảng 5 - 10% trên tổng số các trường hợp bệnh.
• Người bệnh có thể đi nhưng với một dáng điệu không vững và gặp khó khăn với những cử động cần phải có sự phối hợp chính xác. Chẳng hạn như viết, cầm nắm, lấy đồ vật,...
• Khó kiểm soát tư thế dáng đi lảo đảo, loạng choạng, vùng thắt lưng hay đong đưa, khó khăn khi đưa hai tay vào nhau
• Khó phát âm nên ảnh hưởng đến khả năng ngôn ngữ, uyển động của mắt chậm, bị run chi với biên độ nhỏ và chậm…

Bại não thể phối hợp

Trẻ bị bại não thể phối hợp thường phối hợp 2 trong các thể bại não trên, thường gặp phối hợp thể co cứng với thể múa vờn, những trường hợp này thường bị tàn tật nặng nề.

Dấu hiệu nhận biết sớm trẻ bị bại não

• Khi sinh ra không khóc ngay hoặc khóc yếu
• Sau sinh mềm nhão, không vận động
• Không ngẩng đầu, đầu gục xuống
• Người cứng, cơ co cứng, khó bế ẵm và chăm sóc sinh hoạt thường ngày như tắm rửa, thay quần áo,...
• Chậm biết lẫy, ngồi, bò,...
• Chậm đi, chậm nói
• Co giật: bất tỉnh, sùi bọt mép
• Không phản ứng với âm thanh, tiếng nói chuyện, tiếng người thân
• Không thể hiện cảm xúc
• Khó đứng, ngồi, vận động, đi lại,...
• Hay chảy dãi, khò khè, tăng tiết dịch mũi họng…
• Có khiếm khuyết về sử dụng bàn tay trong cầm nắm và thực hiện các hoạt động
• Đầu to, nhọn và ngày càng to lên
• Rối loạn cảm giác nông như nóng, lạnh, đau
• Các biểu hiện khác: lác mắt, sụp mí, giảm, mất khả năng nhìn, nghe kém, méo miệng...

Bại não có di truyền không?

Các nhà khoa học của Đại học Y tế Michigan – Mỹ đã đề cập đến 3 yếu tố quan trọng trong việc chẩn đoán bại não gồm yếu tố di truyền, bại não bẩm sinh và bại não sau sinh.

Bại não không phải là tình trạng có thể di truyền. Tuy nhiên, các yếu tố di truyền khác hoặc rối loạn di truyền có thể làm tăng nguy cơ mắc bại não. Theo các nhà khoa học, di truyền chỉ là một yếu tố có thể gây ra bại não nhưng chưa được chứng minh là nguyên nhân gây bại não.

Bại não có chữa được không?

Bại não là não bị tổn thương một phần mà vùng não đó ảnh hưởng đến khả năng ngôn ngữ và vận động. Phần não bị tổn thương không có khả năng hồi phục lại hoàn toàn nhưng cũng không tiến triển xấu đi. Bại não không thể chữa khỏi.

Mặc dù vậy, các biểu hiện của bại não có thể diễn tiến xấu đi hoặc tốt hơn phụ thuộc vào quá trình điều trị. Nếu điều trị tốt thì có thể cải thiện khả năng vận động, tư thế và lời nói, nâng cao chất lượng sống và duy trì khả năng sinh hoạt ở mức tốt nhất có thể.

Điều trị bại não không phải chỉ kéo dài một vài tháng, cần kết hợp nhiều phương pháp khác nhau và cần sự phối hợp giữa gia đình với các bác sĩ để có kết quả khách quan.

Điều trị bại não

Áp dụng vật lý trị liệu

Vật lý trị liệu là phương pháp được áp dụng phổ biến nhất ngay khi người bệnh được chẩn đoán mắc bại não. Phương pháp này giúp cải thiện cơ lực và phòng ngừa sư co kéo biến dạng cơ, tăng khả năng vận động cho trẻ. Đôi khi còn cần sử dụng các dụng cụ như kẹp, nạng hay bó bột để ngừa co rút cơ và cải thiện chức năng của chân tay.

Sử dụng thuốc

Đôi khi bác sĩ còn dùng một số thuốc nhằm làm giảm bớt mức độ co cứng của cơ và làm giảm các cử động bất thường, như primidon và benzodiazepin để giảm run tay. Ngoài ra còn có thể tiêm trực tiếp Botox (botulinum toxin) vào các cơ co rút có thể giúp cải thiện triệu chứng, tác dụng có thể kéo dài vài tháng (trong thời gian này việc phục hồi chức năng thực hiện dễ dàng hơn).

Phẫu thuật một số nhánh thần kinh

Đối với một số trẻ có tình trạng co cứng hai chi dưới nặng nề, phẫu thuật cắt bỏ chọn lọc một số nhánh thần kinh ở lưng chi phối hoạt động chi có thể làm giảm vĩnh viễn tình trạng co cứng cũng như cái thiện khả năng vận động như ngồi, đứng, đi. Phẫu thuật này thường tiến hành khi trẻ được 2 đến 7 tuổi.

Các bác sĩ và người thân còn có thể tập cho trẻ thực hiện được các thao tác quan trọng nhất như ăn uống, vệ sinh cá nhân, sinh hoạt hàng ngày. Nếu tiến triển tốt có thể tập cho trẻ giao tiếp, vui chơi và học tập. Quan trọng nhất vẫn là sự kiên trì, tin tưởng và tình yêu thương của gia đình cùng gia đình, phối hợp với các bác sĩ để có kết quả khách quan.

Phòng ngừa bại não

• Phụ nữ mang thai cần theo dõi sức khỏe sát sao và kiểm tra định kỳ nhằm sớm phát hiện những nguy cơ
• Tiêm phòng các bệnh viêm não, viêm màng não phủ
• Giữ cơ thể khỏi các tai nạn để tránh gây chấn thương cho thai nhi
• Phòng ngừa thứ phát là phát hiện sớm và điều trị trẻ bị bại não nhằm hạn chế tật nguyền
• Phụ nữ mang thai cần bổ sung đầy đủ dinh dưỡng, ngoài những thực phẩm hàng ngày nên dùng thêm vitamin tổng hợp cho bà bầu để tăng cường sức khỏe cho mẹ và hỗ trợ quá trình phát triển của thai nhi cả về thể chất và trí não

Lời kết: Bại não để lại di chứng suốt đời và chỉ có thể cải thiện dựa vào hiệu quả của quá trình điều trị. Bởi vậy cần phòng ngừa bệnh từ sớm. Nếu nhận thấy trẻ có dấu hiệu của tình trạng bệnh lý về thần kinh này hãy đến ngay các cơ sở chuyên khoa để được tư vấn.

THAM VẤN Y KHOA: DƯỢC SĨ HÀ HẰNG