Malaria là gì? Lây truyền như thế nào? Triệu chứng và cách phòng ngừa?

Việt Nam là đất nước có khí hậu nhiệt đới nên nguy cơ mắc malaria - bệnh sốt rét tăng cao. Đây là một bệnh lý nguy hiểm nếu không được điều trị kịp thời sẽ dẫn đến nguy cơ tử vong. Bệnh sốt rét cũng lây truyền từ người qua người nên chúng ta cần có kiến thức về căn bệnh này để phòng ngừa, tránh nhiễm bệnh.

Malaria là gì?

Malaria là tên khoa học của bệnh sốt rét - một bệnh lý do ký sinh trùng Plasmodium gây nên. Ký sinh trùng này truyền vào cơ thể con người qua đường muỗi cắn và bắt đầu sinh sôi. Tốc độ sinh sôi của nó tỷ lệ thuận với tình trạng nghiêm trọng của bệnh.

Sốt rét là căn bệnh phổ biến thường gặp tại ở các khu vực nhiệt đới và cận nhiệt đới - nơi có điều kiện khí hậu thuận lợi để muỗi mang ký sinh trùng phát triển. Mỗi năm có khoảng 300 - 500 triệu người trên thế giới mắc bệnh với nguy cơ tử vong cao. Và khoảng 40% dân số thế giới có nguy cơ nhiễm bệnh sốt rét.

Bất kỳ ai cũng có nguy mắc malaria. Khả năng miễn dịch với sốt rét của con người rất ngắn nên có thể bị tái nhiễm ngay. Nếu không có biện pháp chữa trị ngay bệnh sẽ tiến triển cực nhanh dẫn đến tử vong chỉ trong vài giờ hoặc vài ngày. Tỉ lệ này lên đến 20%. Tuy nhiên khi điều trị đúng cách, người mắc sốt rét có thể bình phục hoàn toàn.

Bệnh sốt rét (malaria) ở trẻ em có thể gây mất máu và tổn thương não trực tiếp do sốt rét thể não, có nguy cơ bị suy giảm thần kinh và nhận thức, rối loạn hành vi và động kinh.

Sốt rét thực sự nguy hiểm và chúng ta không được phép chủ quan. Hãy trang bị những kiến thức về nó để tự bảo vệ sức khỏe bản thân và gia đình, phòng tránh nhiễm bệnh.

Nguyên nhân gây sốt rét

Sốt rét do ký sinh trùng sốt rét thuộc chi Plasmodium (ngành Apicomplexa) gây ra. Ở người, sốt rét gây ra bởi 5 loài:

• Plasmodium falciparum
• Plasmodium malariae
• Plasmodium ovale
• Plasmodium vivax
• Plasmodium knowlesi

Trong đó, chủng Plasmodium falciparum là loại gây bệnh nghiêm trọng, người bệnh có nguy cơ tử vong cao nhất. Hai loại Plasmodium ovale, Plasmodium malariae ít nguy cơ tử vong hơn. Ký sinh trùng sốt rét không tồn tại ở môi trường bên ngoài, chỉ tồn tại trong máu người và trong cơ thể muỗi truyền bệnh.

Sau khi muỗi truyền bệnh đốt và hút máu người bệnh có giao bào, giao bào đực và cái sẽ kết hợp trong dạ dày muỗi thành noãn. Noãn chui qua thành dạ dày và tạo thành kén ở mặt ngoài dạ dày, tại đây ký sinh trùng phát triển tạo thành hàng nghìn ký sinh trùng non. Máu có nhiễm ký sinh trùng sốt rét có thể truyền bệnh trong tối thiểu 1 tháng.

Sốt rét lây truyền qua đường nào?

Ký sinh trùng Plasmodium gây bệnh sốt rét thường lây truyền bởi loài muỗi Anopheles. Khi muỗi cái đốt người nhiễm bệnh sốt rét và tiếp tục đốt người khỏe mạnh bình thường thì nó sẽ mang mầm bệnh đi lây truyền.

Khi ký sinh trùng Plasmodium vào máu nó sẽ di chuyển đến gan sau đó trở lại vào máu để xâm nhập vào các tế bào hồng cầu. Sau một thời gian, các tế bào hồng cầu bị nhiễm ký sinh trùng sẽ vỡ và phát tán thêm nhiều ký sinh trùng vào máu. Các tế bào hồng cầu bị nhiễm Plasmodium thường sẽ vỡ sau mỗi 48-72 giờ. Mỗi khi chúng vỡ, bạn sẽ có những biểu hiện bệnh rõ ràng.

Ngoài đường máu do muỗi truyền thì bệnh sốt rét còn lây qua 3 con đường khác là:

• Do truyền máu có nhiễm ký sinh trùng sốt rét
• Lây truyền từ mẹ sang con qua con nhau thai bị tổn thương (hiếm gặp).
• Do tiêm chích: dùng chung bơm kim tiêm dính máu có ký sinh trùng sốt rét

Triệu chứng bệnh sốt rét

Sốt rét (malaria) được chia thành 2 dạng: sốt rét thông thường và sốt rét ác tính với những triệu chứng khác nhau. Bệnh sốt rét thông thường tương đối dễ điều trị. Bệnh sốt rét ác tính nghiêm trọng và có nguy cơ tử vong.

Triệu chứng sốt rét thông thường (Benign malaria)

Sốt cao là triệu chứng phổ biến đầu tiên của bệnh sốt rét. Tuy nhiên, không sốt không có nghĩa là không nhiễm bệnh.

Cơn sốt cơ nhiễm: sốt cao liên tục trong vài ngày

Cơn sốt điển hình: gồm 3 giai đoạn:

- Giai đoạn rét run: rét run toàn thân, môi tái, nổi da gà, kéo dài khoảng 30 phút - 2 giờ

- Giai đoạn sốt nóng: thân nhiệt bệnh nhân có thể tăng lên 40 - 41 độ C, mặt đỏ, da khô, đau đầu, khát nước, có thể bị đau tức vùng gan lách, kéo dài khoảng 1 - 3 giờ

- Giai đoạn vã mồ hôi: thân nhiệt giảm nhanh, vã mồ hôi, khát nước, giảm nhức đầu, mạch bình thường, bệnh nhân cảm thấy dễ chịu

Cơn sốt thể cụt: chỉ thấy rét run, sốt không thành cơn, kéo dài 1 - 2 giờ, thường gặp ở những bệnh nhân đã nhiễm sốt rét nhiều năm.

Thể ký sinh trùng lạnh: xét nghiệm máu có ký sinh trùng nhưng không bị sốt

Chu kỳ của cơn sốt khác nhau tùy loại ký sinh trùng:

• Sốt do Plasmodium falciparum: sốt hàng ngày, tính chất cơn sốt nặng, hay gây sốt rét ác tính và tử vong nếu không điều trị kịp thời.
• Sốt do Plasmodium vivax: thường sốt cách nhật (cách 1 ngày sốt 1 cơn).
• Sốt do Plasmodium malariae và Plasmodium ovale: sốt cách nhật hoặc sốt 3 ngày 1 cơn.

Triệu chứng sốt rét ác tính (Malignant malaria)

Sốt rét ác tính gây ra bởi ký sinh trùng Plasmodium falciparum.

Sốt rét thể não

• Sốt cao liên tục, mất ngủ nhiều, nhức đầu, nôn hoặc tiêu chảy, rối loạn ý thức
• Hôn mê, co giật kiểu động kinh, rối loạn cơ vòng, đồng tử giãn
• Rối loạn hô hấp hoặc suy hô hấp do phù não, huyết áp giảm do mất nước, hoặc tăng huyết áp do phù não
• Có thể gặp suy thận, tiểu ít hoặc vô niệu, urê huyết cao, tiểu huyết sắc tố do tán huyết ồ ạt
• Tỷ lệ tử vong do sốt rét ác tính thể não từ 20 - 50%

Sốt rét thể tiểu huyết sắc tố

• Sốt thành cơn dữ dội, nôn khan hoặc dịch màu vàng
• Đau lưng
• Vàng da, niêm mạc do tán huyết
• Tiểu ra huyết sắc tố, nước tiểu màu đỏ nâu sau đó chuyển sang màu cà phê hoặc màu nước vối đặc
• Thiếu máu, thiếu oxy cấp
• Hồng cầu và huyết sắc tố giảm mạnh

Sốt rét thể giá lạnh

• Toàn thân lạnh
• Huyết áp tụt
• Da xanh tái
• Ra nhiều mồ hôi
• Đau đầu

Sốt rét thể phổi

• Khó thở, thở nhanh, tím tái
• Có thể khạc ra bọt màu hồng
• Đáy phổi có nhiều ran ẩm, ran ngáy

Sốt rét thể gan mật

• Vàng da vàng mắt
• Buồn nôn và nôn
• Phân màu vàng, nước tiểu màu vàng
• Hôn mê

Sốt rét thể tiêu hóa

• Đau bụng
• Nôn
• Tiêu chảy cấp
• Hạ thân nhiệt

Bao lâu sau khi nhiễm bệnh thì xuất hiện triệu chứng?

Tùy thuộc vào loại ký sinh trùng gây bệnh sốt rét mà từ khi nhiễm bệnh đến khi có triệu chứng lâm sàng khác nhau:

• Nhiễm Plasmodium falciparum từ 9 - 14 ngày, trung bình 12 ngày
• Nhiễm Plasmodium vivax từ 12 - 17 ngày, trung bình 14 ngày
• Nhiễm Plasmodium malariae từ 20 ngày đến nhiều tháng, nhiễm Plasmodium ovale từ 11 ngày đến 10 tháng

Cách phòng ngừa bệnh sốt rét

Để bảo vệ sức khỏe của bản thân và gia đình, cộng đồng thì mỗi người chúng ta phải tự phòng tránh bệnh bằng cách thực hiện:

• Phát quang bụi rậm, dọn dẹp những nơi ao tù, nước đọng vì đây là nơi trú ngụ và sinh sản của muỗi
• Dọn dẹp nhà cửa sạch sẽ, dọn dẹp chai lọ, gáo nước
• Phun thuốc diệt muỗi định kỳ hoặc áp dụng các phương pháp đuổi muỗi dân gian
• Sử dụng đèn bắt muỗi, tinh dầu đuổi muỗi
• Thu gom các đồ phế thải
• Xử lý đường ống thoát nước cho thông thoáng, không bị tắc để muỗi không làm ổ và đẻ trứng được
• Luôn giăng màn khi đi ngủ
• Thoa kem chống muỗi
• Mặc áo dài tay, quần dài để hạn chế muỗi đốt
• Uống thuốc dự phòng sốt rét cho những người ở trong vùng sốt rét

Bệnh sốt rét (malaria) có thể dẫn đến những biến chứng và nguy cơ tử vong cao. Vì vậy nếu có những triệu chứng nêu trên thì bạn nên đi thăm khám sớm để được điều trị kịp thời. Và hãy nhớ áp dụng các biện pháp phòng ngừa bệnh nhé!